Παραδοσιακά Επαγγέλματα

Ο πολιτισμικός πλούτος του τόπου εκφράζεται και μέσα από τη χειροτεχνική και οικοτεχνική δραστηριότητα των κατοίκων, που αναπτύχθηκε σε εποχές κατά τις οποίες η απομόνωση και οι κοινωνικές – ιστορικές ανάγκες επέβαλαν την αυτάρκειά τους. Έχοντας πίσω τους μια μακρόχρονη παράδοση και διάφορες πολιτισμικές επιρροές, οι κάτοικοι της περιοχής σε πολλές περιπτώσεις συνεχίζουν να εκφράζονται καλλιτεχνικά μέσω μιας πλούσιας παραγωγής χειροτεχνικών δημιουργημάτων. Δεν είναι δύσκολο για τον επισκέπτη να ανακαλύψει παραδοσιακά προϊόντα μιας χειροτεχνικής δραστηριότητας με πανάρχαιες ρίζες. H μακραίωνη παράδοση βρίσκει και σήμερα τη συνέχειά της σε διαφορετικές μορφές τέχνης. Kεραμική, υφαντουργία, μικρογλυπτική, είναι από τις δραστηριότητες που δίνουν τη δυνατότητα στον επισκέπτη να αποκτήσει μια εικόνα της σύγχρονης ντόπιας χειροτεχνικής παραγωγής.

Οι χειροτεχνικές και οικοτεχνικές δραστηριότητες προέκυψαν από την ανάγκη των κατοίκων να είναι αυτάρκεις δεδομένης της γεωμορφολογίας της περιοχής, αλλά και των ιδιαίτερων ιστορικών συνθηκών. Η χειροτεχνία και η οικοτεχνία με μια μακριά παράδοση διατηρούνται ακόμη και σήμερα σε χωριά της ενδοχώρας, όπου οι ντόπιοι κατασκευάζουν μοναδικής κομψότητας και αξίας παραδοσιακά είδη, όπως υφαντά, κεραμικά, κ.ά.

Όπως μαρτυρούν τα αρχαία ευρήματα, η κεραμική τέχνη έχει μακραίωνη ιστορία. Μοναδικής κομψότητας και τεχνικής κεραμικά πιθάρια κοσμούνται με αναπαραστάσεις από τη φύση, αποδεικνύοντας την καλλιτεχνική ικανότητα των Μινωιτών. Η αρχαία αυτή τέχνη διατηρήθηκε και αναπτύχθηκε στο πέρασμα του χρόνου και σήμερα σε διάφορα μέρη, όπως το Θραψανό (Ηράκλειο), τεχνίτες ακολουθούν την παράδοση των προγόνων τους, δημιουργώντας χρηστικά και διακοσμητικά αντικείμενα ιδιαίτερης αξίας.

Παλιότερα, τα εργαστήρια αγγειοπλαστικής άνθιζαν στο Λασίθι, παρασκευάζοντας σκεύη καθημερινής χρήσης, καθώς επίσης, και σκεύη αποθήκευσης. Σήμερα στο Κεντρί συνεχίζεται η τέχνη της αγγειοπλαστικής, κατασκευάζοντας κεραμικά με όμοιο τρόπο με τους Μινωίτες.

Μάλιστα ορισμένες τεχνικές τις εξασκούν κατά παράδοση ολόκληρα χωριά, όπως το χωριό Βουλισμένη (Λασίθι) στηρίζοντας έτσι και την οικονομία τους. Στο χωριό Μαργαρίτες Μυλοποτάμου η αγγειοπλαστική αποτελεί τη βασική απασχόληση πολλών κατοίκων που εκτός από παραδοσιακά διακοσμητικά αντικείμενα παράγουν και χρηστικά.

Επίσης, το χωριό Αλφά έχει παράδοση στη λιθοξοϊα λόγω της καταπληκτικής υπόλευκης, σχετικά μαλακής πέτρας που εξορύσσεται από την περιοχή και η οποία χρησιμοποιείται σε δομικές, αλλά κυρίως σε διακοσμητικές λύσεις της αρχιτεκτονικής.

Ένας τομέας της χειροτεχνίας στον οποίο η Κρήτη έχει να δείξει μια μακρόχρονη παράδοση αλλά και μια σύγχρονη πλούσια παραγωγή είναι η λαϊκή υφαντική και η κεντητική τέχνη. Τα ξομπλιαστά και πλουμιστά υφαντά της Κρήτης γίνονται με τη χρήση μαλλιού, λιναριού, βαμβακιού και μεταξιού στους παραδοσιακούς αργαλειούς που διαθέτουν τα περισσότερα σπίτια στα ορεινά χωριά. Τα διακοσμητικά μοτίβα εκτός, από τα διάφορα γεωμετρικά σχήματα, δανείζονται εικόνες από τη φύση αλλά και από ανθρώπινες δραστηριότητες.

Τα μάλλινα κιλίμια, οι πατανίες, τα πολύχρωμα σακίδια (οι λεγόμενες «βούργιες»), τα βαμβακερά ή λινά σεντόνια, οι πετσέτες και τα μεταξωτά φορέματα αλλά και τα είδη ρουχισμού είναι από τα συνηθέστερα προϊόντα της κρητικής υφαντικής τέχνης. Τα κεντητά της Κρήτης φημίζονται για τις πολύχρωμες παραστάσεις τους, με θέματα τόσο από τη φύση και την καθημερινή ζωή όσο και με μοτίβα δανεισμένα από τη μινωική και βυζαντινή παράδοση του νησιού. Τα κεντητά και τα υφαντά σε πολλές περιπτώσεις συνοδεύονται από πλεκτές δαντέλες σε υπέροχα σχέδια και μοτίβα. Σημαντικά κέντρα υφαντικής υπήρξαν τα Σφακιά, τα χωριά: Ανώγεια, Κρουσώνας, Ζαρός του Ψηλορείτη, η Κριτσά και η Βιάννος στο όρος Δίκτη και τα ορεινά σητειακά χωριά.

Αν και σήμερα η υφαντική τέχνη έχει περιοριστεί σημαντικά σε ορεινές περιοχές του Ψηλορείτη (Κρουσώνας, Γέργερη, Ζαρός) και της Δίκτης (Βιάννος), οι γυναίκες, μεγαλύτερης συνήθως ηλικίας, εξακολουθούν να δημιουργούν μοναδικά κρητικά υφαντά ακολουθώντας την παράδοση αιώνων. Στα ορεινά χωριά του Μυλοπόταμου, τα Ανώγεια, τα Ζωνιανά και τα Λιβάδια, αλλά και σ΄ ολόκληρο το Ρέθυμνο, ανθίζει η παραδοσιακή υφαντική, η κεντητική και η πλεκτική που αποτελούν τη βασική απασχόληση των γυναικών στον ελεύθερο χρόνο τους. Οι τεχνικές μεταδίδονται από μάνα σε κόρη κατά την προετοιμασία της προίκας, του συνόλου δηλαδή του ρουχισμού που η νύφη παίρνει μαζί της φεύγοντας από το πατρικό της σπίτι.

Σε συνδυασμό με την υφαντική τέχνη, οι γυναίκες, σε παλιότερες εποχές, επεξεργάζονταν και έβαφαν μόνες τους με φυτικά ή ζωικά χρώματα τις απαραίτητες πρώτες ύλες που χρησιμοποιούσαν, όπως το λινάρι, το μαλλί και το μετάξι, ακολουθώντας την παράδοση αιώνων. Κατά τη μινωική εποχή αλλά και αργότερα, για το κόκκινο χρώμα χρησιμοποιούνταν η πορφύρα των κοχυλιών. Κόκκινο χρώμα έδινε επίσης το «κερμές» ή «πρινοκούκι», ένα έντομο του φυλλώματος του πρίνου, της βελανιδιάς και του κέδρου, αλλά και το θαλάσσιο φύκι και το ριζάρι.

Για το κίτρινο χρώμα χρησιμοποιούσαν τα φύλλα της λυγαριάς και τα μανουσάκια, τον κρόκο, τα φλούδια του ροδιού, καθώς και το θάμνο «αγκουτσιά». Ο φλοιός των καρυδιών καθώς και τα φύλλα της καρυδιάς και του πλατάνου έδιναν καστανό χρώμα, ενώ τα φύλλα της αμυγδαλιάς, της ροδιάς και ο θάμνος «ακόνιζα» (innla viscose) έδιναν πράσινο χρώμα. Το λουλάκι έδινε απευθείας μπλε χρώμα, ενώ για το μαύρο χρησιμοποιούσαν καπνιά και για το καφέ σκουριά.

Πιο πρόσφατη είναι η ιστορία της ξυλογλυπτικής, η οποία αναπτύχθηκε κυρίως κατά τη βυζαντινή περίοδο, με κυριότερα δείγματα εκκλησιαστικά αντικείμενα, όπως προσκυνητάρια, τέμπλα εκκλησιών, κηροπήγια, αλλά και έπιπλα και είδη καθημερινής χρήσης. Ακόμη και σήμερα σε πολλές περιοχές ντόπιοι τεχνίτες κατασκευάζουν παραδοσιακά ξυλόγλυπτα αντικείμενα.

Η λαϊκή παράδοση είναι ζωντανή ακόμη και σήμερα στο Λασίθι. Εκεί υπάρχουν πολλές πτυχές του λαϊκού πολιτισμού, οι οποίες εκφράζονται μέσα από έργα και δραστηριότητες των ανθρώπων. Η ξυλογλυπτική, που είναι η τέχνη της αναπαράστασης μορφών και παραστάσεων πάνω στο ξύλο, έχει αφήσει σημαντική κληρονομιά για τις επόμενες γενιές. Οι επαγγελματίες ξυλόγλυπτες διατήρησαν τη σπάνια αυτή τέχνη περνώντας από γενιά σε γενιά τα μυστικά και τις τεχνικές του επαγγέλματός τους.

Τα πλουμιστά ψωμιά αποτελούν βασικό δώρο για τους κουμπάρους του γάμου και τους νονούς (συντέκνους) της βάφτισης. Πρόκειται για μικρά έργα τέχνης των νοικοκυρών, οι οποίες διατηρούν αυτό το έθιμο ακόμη και σήμερα, ειδικά στα ορεινά χωριά. Τα ψωμιά είναι διακοσμημένα με ανάγλυφα σύμβολα της φύσης, όπως λουλούδια, πουλιά, φίδια και ζώα.

Μία από τις αρχαιότερες χειροτεχνικές δραστηριότητες της κρητικής λαϊκής τέχνης είναι η καλαθοπλεκτική, που τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε παρακμή. Χρησιμοποιώντας πρώτες ύλες από τη φύση όπως καλάμι, σκίνα ή λυγαριά, οι ντόπιοι κατασκεύαζαν χρηστικά αντικείμενα της αγροτικής και ποιμενικής ζωής. Σήμερα συνεχίζει να ανθεί η καλαθοπλεκτική στο χωριό Μιξόρρουμα κοντά στο Σπήλι. Ένας “συγγενικός” τομέας της καλαθοπλεκτικής ήταν η κανιστροπλεκτική για την κατασκευή πανεριών, μια πολύ δύσκολη χειροτεχνική δραστηριότητα η οποία επιβιώνει ακόμα και σήμερα σε ελάχιστες περιοχές, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα το χωριό Νίβριτος κοντά στο Ζαρό, τις Γωνιές Μαλεβιζίου και τα Μυξόρρουμα κοντά στο Σπήλι.

Το μαχαίρι είναι βασικό συμπλήρωμα της παραδοσιακής ενδυμασίας. Το κρητικό μαχαίρι αποτελείται από ατσαλένια λεπίδα, στην οποία σε αρκετές περιπτώσεις υπάρχει χαραγμένη μια μαντινάδα. Η λαβή καλύπτεται από κέρατο ζώων και συχνά διακοσμείται με διάφορα μοτίβα, ενώ η θήκη είναι απλή ξύλινη. Εντούτοις, στις επίσημες φορεσιές χρησιμοποιούνται ασημένιες θήκες με διακοσμητικά σχέδια. Η μαχαιροποιία γνώρισε μεγάλη άνθηση στο παρελθόν. Στο Ηράκλειο υπήρχε ολόκληρη συνοικία αποκλειστικά με εργαστήρια μαχαιροποιίας.